Het moeras der partijbelangen

Veel minder uitzichtloos kan de formatie van een nieuw kabinet niet worden. Na een tumultueuze week waarbij CDA-minister, Ank Bijleveld, en minister van Buitenlandse Zaken, Sigrid Kaag het veld moesten ruimen volgde een ongemakkelijk Goois weekendje waarin de nogal onwennige foto’s van Wopke in een te kleine polo het hoogtepunt waren. Dat zegt wel genoeg over hoe succesvol de oogst was. Dan maandag. De nieuwe werkweek was nog niet eens begonnen of twee volgende dieptepunten dienden zich al aan. In hun zoektocht naar een Kamermeerderheid om de Rijksbegroting goed te keuren stuitte de coalitiepartners al direct op een volmondige ‘nee’ van PvdA en GroenLinks. Daarmee blijkt de normaliter oh zo gezellige Prinsjesdag ook nog eens op een deceptie uit te lopen. Als klap op de vuurpijl kwam opiniepeiler Ipsos op maandag ook nog eens met een vernietigend rapport, waaruit bleek dat het vertrouwen in de landelijke politiek drastisch is gedaald in het afgelopen jaar.

Jullie krijgen allemaal een onvoldoende…

Een winnaar is er niet. Het kabinet krijgt een 4,9, Mark een 5, Wopke een 5 en Sigrid zelfs een 4,4… Het zijn allemaal keiharde onvoldoendes die het demissionaire en (hoogstwaarschijnlijk) toekomstige kabinet krijgt. Het is dan ook niet geheel verrassend dat de meeste Nederlanders willen dat er nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven. In de hoop dat de impasse wordt doorbroken en overrijpe bewindslieden worden weggezuiverd.

Maar hoe graag we ook opnieuw naar de stembus willen met zijn allen (het zijn gewoon ook altijd spannende periodes), is de kans dat dit gaat gebeuren heel klein. Op de planeet Binnenhof staat verkiezingen uitroepen namelijk gelijk aan de handdoek in de ring gooien. Dat staat nu eenmaal niet goed op je CV. Deze opstelling laat vooral zien dat ambitie en politiek stratego zelfs in deze ‘perfect storm’ de leidraad vormen voor politici, van alle partijen. Want als je door de façades heen kijkt dan zijn er het afgelopen jaar maar heel weinig fractieleiders geweest die keuzes maakten op basis van standpunten. Elk woord en elke daad is vooral een zet geweest op het politieke schaakbord.

Kaag is niet afgetreden vanwege ‘nieuw leiderschap’, maar omdat zij niet anders kon nadat zij Rutte bij zijn motie van afkeuring op 1 april impliciet had gesommeerd om af te treden. Op 1 april was haar motief geweest om de VVD te verzwakken door Rutte uit de weg te ruimen. Ook nu is verzwakking van haar voornaamste opponent het doel. De onbereidheid van GroenLinks en PvdA om de Rijksbegroting op Prinsjesdag te steunen is minder een gevolgtrekking van inhoudelijke bezwaren tegen de budgetverdelingen en meer een pressiemiddel om de PvdA en GroenLinks als één blok aan de onderhandelingstafel te accepteren. Het CDA, mag naar de bühne doen alsof het vertrek van Omtzigt een groot verlies voor de partij is, maar iedereen weet dat hij binnen de partij werd uitgekotst omdat hij zijn verantwoordelijkheden als volksvertegenwoordiger boven die van zijn partij plaatste. Hierdoor was hij onvoorspelbaar. Het heeft iets heel cynisch: het absoluut in brand staande CDA dat Nederlands meest populaire politicus liever kwijt dan rijk is.

Het obstakel Rutte

En dan de VVD, dat is gereduceerd tot een vehikel van Mark Rutte waar visie en standpunten allang geleden zijn opgeofferd voor winstmaximalisatie (in elke zin van het woord, maar hoofdzakelijk toch zetels). Daarom wil ik wel even snel een lans breken voor Sigrid. Haar doel om Rutte uit de weg te ruimen of op zijn minst verzwakken is in feite een nobel streven an sich. Na bijna elf jaar heeft hij de landelijke politiek (nog meer) veranderd in een technocratische machine zonder visie en heeft hij er een topsport van gemaakt om de Kamer haar controlerende functie zo moeilijk mogelijk te maken.

Rutte heeft hierdoor een indrukwekkend aantal schandalen overleefd waarvoor een minder gewiekste premier allang het veld had moeten ruimen, maar dat is wel ten koste gegaan van de VVD; die zonder Rutte leeg en visieloos is. De optie dat Rutte zijn biezen pakt om zo de formatie – die ten dele stroef loopt vanwege politieke partijen die niet met hem in zee willen gaan – te oliën is dan ook kansloos. Het zou op korte termijn waarschijnlijk slecht uitpakken voor de VVD (op de lange termijn misschien niet, maar daar kom ik zo op terug).

Ruttes persoon houdt de formatie momenteel echter wel in een uitzichtloze houdgreep. D66 kan het zich namelijk niet permitteren om, zoals Rutte wil, met het CDA en de ChristenUnie (de oude coalitiepartners) te regeren. Kaag, die zich diametraal tegenover Rutte wil plaatsen, zou dan namelijk zwichten voor ‘oud leiderschap’ door opnieuw de samenwerking aan te gaan met de voormalige coalitiepartners.

Ik ben ervan overtuigd dat dit een belangrijker pijnpunt voor D66 is dan het zogenoemde ‘inhoudelijke’ geschil dat D66 met de ChristenUnie heeft over het ‘voltooid leven’ beleid. Nogmaals, partijbelangen en niet inhoud bepalen de politieke agenda. Het is om die reden dat D66 perse wil dat GroenLinks of de PvdA deel zullen nemen aan de onderhandelingen. Het probleem, zoals hierboven al kort werd benoemd, is echter dat die partijen niet los van elkaar willen onderhandelen en dat is voor het CDA – dat ongetwijfeld in de grootste partijcrisis uit haar geschiedenis zit – onvermurwbaar.

De commercialisering van de politiek

Nu is het echt niet zo dat ik partijbelangen beschouw als een kwaadaardig fenomeen dat idealen en visies de nek omdraait. Idealisme en pragmatiek hebben altijd naast elkaar bestaan in de politiek, want als je idealen wilt waarmaken, dan moet je als een sterk blok opereren (partijdiscipline) en soms realpolitik bedrijven (de Rijksbegroting inzetten als onderhandelingsmiddel bijvoorbeeld) om idealen te materialiseren.

Maar in het politieke landschap van 2021 lijkt het wel alsof idealen voortdurend vooruit worden geschoven ten faveure van partijbelangen. De landelijke partijen zijn nauwelijks meer bereid om radicale stappen te zetten om hun idealen voor de samenleving werkelijkheid te laten worden of op zijn minst te verdedigen. De angst om het slecht te doen in de peilingen en in de publieke opinie regeert. Dit is het gevolg van elf jaar Rutte (om de redenen die ik eerder heb genoemd) en de commercialisering van politieke partijen.

Met dat laatste doel ik met name op het groeiende belang van persvoorlichters en hippe advies- en marketingbureaus die worden ingeschakeld om partijen en hun partijen beter voor de dag te laten komen. #teamkaag, ‘Liselot en ik hebben hier uiteraard aan de keukentafel uitgebreid over gesproken’ en de opgestroopte mouwen van Klaver zijn hier tastbare voorbeelden.

Het is misschien komisch om te zien hoe partijleiders zich persoonlijkheden aanmeten die overduidelijk nep zijn en Amerikaans aandoen, maar deze onderliggende trend moet doorbroken worden. Bij een rondgang van politieke duiders Xander van der Wulp en Joost Vullings langs nieuwe Kamerleden in maart vond ik het zorgwekkend om te aanschouwen hoe Kamerleden nerveus om goedkeuring bedelden bij hun prominent aanwezige persvoorlichters bij het geven van antwoorden op vragen. Kamerleden horen hun stemmers te dienen en niet de persvoorlichters van hun politieke partij.

Een ander voorbeeld is GroenLinks’ obsessie met ‘bestuurlijke verantwoordelijkheid nemen’ (lees deelnemen in het kabinet). Geheel in contrast met de verkiezingen van 2017 stelde GroenLinks zich koest en nagenoeg vleiend op tegenover de VVD in de hoop hun kansen op regeringsdeelname te vergroten. Dat heeft de partij een pijnlijk verlies opgeleverd na de Tweede Kamerverkiezingen in maart. Juist omdat teleurgestelde kiezers in Klavers onderdanige toon de daadkracht misten die hij in 2017 wel uitsprak. In plaats van te staan achter groene idealen doet GroenLinks liever een hoop water bij de wijn omdat partijstrategen nu immers beweren dat geen verantwoordelijkheid nemen uiteindelijk stemmen kost. Vrij ironisch als je het mij vraagt.

Slappe hap

Een deel van de oplossing om idealen weer boven partijbelangen te plaatsen is dan ook om minder adviesbureautjes in te schakelen. Want laten we eerlijk zijn: #teamkaag en Liselot waren nu niet bepaald een succes. Ik weet het natuurlijk niet zeker, maar ik heb zo’n vermoeden dat Omtzigts populariteit niet te dank is aan een imagomanager. Hij en Renske Leijten van de SP zijn krachtige individuen die ergens voor staan en daarvoor vechten, dat maakt ze geliefd onder veel mensen. Partijlakeien zoals Sophie Hermans van de VVD, die voortdurend door het partijhoepeltje springen en de persvoorlichter napapegaaien oogsten maar weinig respect.

Dat geldt in veel gevallen ook voor Jesse Klaver, Sigrid Kaag en Gert-Jan Segers. Zij mogen dan af en toe harde woorden spreken over Rutte en zelfs expliciet benoemen dat zij niet meer met hem willen samenwerken, maar de angst dat dergelijke acties misschien niet goed voor de positie van de eigen partij zijn leidt tot verwarrende situaties waarin we de ene dag toenadering zien tot de demissionaire premier en de andere dag een keiharde veeg uit de pan. Maak een keuze zou ik zeggen, want het is nu zo overduidelijk georkestreerd en bovendien heel zwak. Geen wonder dat onze premier nooit zijn biezen pakt.

Dit raakt in feite aan de kern van het probleem: Rutte is aan de ene kant oppermachtig, maar aan de andere kant het grootste heikel punt voor alle andere partijen. De impasse draait met name om zijn persoon. Een formatie zou in theorie heel wat soepeler kunnen gaan als dit hete hangijzer uit het vuur wordt gehaald. Haal voormalig Minister van Volksgezondheid, Edith Schippers, van stal als formateur. De enige mogelijke opvolger van Rutte is nog maar vier jaar weg uit de Haagse politiek, dus ook voor de VVD zou dit een uitweg kunnen zijn voor de toekomst.

Gooi het kiesstelsel op de schop!

Dat ik hierboven procesmatige oplossingen aanbreng en geen inhoudelijke, laat helaas zien hoe Den Haag in haar eigen partijbelangen verstrikt is geraakt en – toegegeven – hoe ik misschien zelf ook al afdwaal van idealen en inhoud. De situatie is momenteel zo uitzichtloos en het politieke landschap is zo versplinterd geraakt dat inhoudelijke politiek bedrijven ook gewoon heel en heel moeilijk is. Er zitten immers maar liefst negentien partijen in de Tweede Kamer! Deze partijen moeten niet alleen met elkaar samenwerken en dus per definitie water bij de wijn doen, maar ook zijn de steeds kleiner wordende fracties steeds minder in staat om hun wetgevende taak uit te voeren. Dat is bijvoorbeeld al te zien aan het slinkende aantal amendementen wat door Kamerleden wordt ingediend en het groeiende aantal moties. Met minder mankracht om het kabinet inhoudelijk te controleren, aan te vullen en, waar nodig, te bestrijden is het logische gevolg dat kleine partijen van tactiek wisselen om relevant te blijven en over alle onderwerpen te kunnen blijven meepraten.

Misschien moeten we daarom maar eens ons kiesstelsel gaan herzien. Ik heb het niet over de veelgenoemde (en in mijn ogen ondemocratische) kiesdrempel van vijf procent zoals ze die in Duitsland hebben, maar het is zeker wel het overwegen waard om de aanmeldprocedure van nieuwe partijen ambitieuzer te maken. Verhoog de waarborgsom (die nu € 11.250,- is) en verhoog het aantal ondersteuningsverklaringen (580) dat een aspirant-partij bijeen moet schrapen. Bewijs als partij maar of jouw agenda brede draagkracht geniet binnen de samenleving. Ik denk dat die laatste oplossing uiteindelijk onvermijdelijk zal gaan worden als dit meer en meer divers wordende land zich efficiënt wil blijven besturen. Een diverse maatschappij heeft veel positieve kanten, maar politieke versplintering is daar niet persé één van.

Voor nu vrees ik dat er geen radicale oplossingen zullen worden aangedragen die politiek minder verdeeld, minder polariserend en meer op gericht op de inhoud zullen maken. Nu Hoekstra vandaag voorzichtig zijn hoop uitsprak over het feit dat de begroting misschien toch wel op een meerderheid kan rekenen doet mij vermoeden dat de kier voor de GroenLinks-PvdA tandem toch op een kier is gezet. Of dit waar is en – indien ja – of dit voor een doorbraak in de formatie gaat zorgen is echter niet te zeggen. Tot nu toe is elke schijn van optimisme elke keer weer vakkundig de grond ingeboord.