Hebben sancties tegen Rusland wel effect?

De gevolgen van sancties in het Midden-Oosten en Noord Korea

Wat betreft de oorlog in Oekraïne zijn de handen van Europa en de Verenigde Staten (VS) gekneveld. Hoe graag we ook voor het noodlijdende Oekraïne in de bres zouden willen springen, de consequenties daarvan zijn het absoluut niet waard. Met meer dan 12.000 kernwapens aan beide zijden zou een gewapend conflict tussen de NAVO-landen en Rusland niet alleen resulteren in een Derde Wereldoorlog, maar mogelijk ook een nucleaire apocalyps. 

Bij gebrek aan directe militaire betrokkenheid in de oorlog probeert het Westen – de Europese Unie (EU) en de VS voorop – om Rusland op de knieën te dwingen met het invoeren van heel veel economische sancties. De redenering hierachter is niet zo ingewikkeld. De VS en de EU zijn de grootste economieën ter wereld en domineren dan ook het globale financiële systeem en de wereldhandel. Economische en financiële sancties alsmede handelsembargo’s zijn dan ook formidabele wapens die het Westen kan inzetten. 

Met maar liefst 5.581 actieve sancties tegen zich gekeerd is Rusland sinds maart 2022 het meest gesanctioneerde land ter wereld. Een positie die het land heeft overgenomen van Iran (3.616 sancties). Dat is een zeer bittere pil voor het grootste land ter wereld en de effecten hebben we de afgelopen maand ook bijna dagelijks op het nieuws langs zien komen. Zo hebben we gezien hoe de plezierjachten van steenrijke oligarchen in beslag werden genomen en hoe Russen en masse in de rij stonden voor de pinautomaat. Dat laatste roept herinneringen op aan de Sovjetperiode, toen mensen ten oosten van het IJzeren Gordijn niet anders gewend waren dan urenlang in de rij staan voor de dagelijkse boodschappen. 

Sancties – de troefkaart van het Westen

Kort gezegd bestaan die sancties uit een heleboel (namelijk 5.581) dingen die Russen niet meer mogen doen en dingen die wij niet meer mogen doen met de Russen. Zo is de handel in goederen tussen het Westen en Rusland drastisch aan banden gelegd en in veel gevallen helemaal verboden, mogen Russische vliegtuigen niet meer vliegen in het Westerse luchtruim, zijn er talloze tegoeden van Russische banken en invloedrijke personen bevroren en heeft het Westen Rusland afgesloten van het internationale betalingsverkeer Swift. Ik ga verder niet teveel in op de details van de sancties, maar mocht je het allemaal nog even op een rijtje willen zetten dan raad ik je dit artikel van de BBC aan. Wat ik hier vooral wil benadrukken is dat economische sancties momenteel het meest voorname wapen van het Westen tegen Rusland zijn. Naast het leveren van wapens en materieel aan Oekraïne misschien. Wat ik daarom wil weten is: gaan deze sancties effect hebben? Gaan sancties ervoor zorgen dat Rusland de oorlog in Oekraïne zal staken? Of veel fraaier nog: gaan sancties ervoor zorgen dat de grote boze leider in Moskou misschien wel af moet treden?

Veel Europeanen, waaronder ikzelf, staan volkomen terecht achter Oekraïne en keuren het Russische geweld en deze bizarre schending van soevereiniteit volledig af. Het gevaar van die onvoorwaardelijke partijdigheid is wel dat dit tot wishful thinking kan leiden. We willen dolgraag dat de ingestelde sancties effect gaan hebben en Rusland ertoe dwingen om – op zijn minst – de oorlog in Oekraïne te staken en – idealiter – zullen leiden tot de implosie van Poetins regime. In andere woorden we hopen vurig dat de David het wint van de boosaardige Goliath en dus grijpen we nieuws dat dit verlangen onderstreept met beide handen aan.

Ik heb gemerkt dat menig journalist hier ook voor is gevallen. Ook zij benadrukken doorgaans de ongekende impact die de sancties hebben of zullen hebben op Rusland. Zo zijn er alom speculaties over wat het Russische volk en de oligarchen gaan doen wanneer de sancties als een zwerm sprinkhanen over Russische economie is heen gegaan. Zal Poetin worden afgezet? Komt het volk in opstand? Neemt het leger het heft in eigen handen? Werkelijk alle scenario’s passeren de revue. Het is allemaal koffiedik kijken en dat is ook wel begrijpelijk. Wat ik echter niet begrijp is waarom er zoveel naar de toekomst wordt gekeken en niet naar het verleden. Daar liggen namelijk de antwoorden die ons kunnen helpen om de toekomstige effecten van de sancties te voorspellen.

Wat het verleden ons leert

Rusland is namelijk niet het eerste land ter wereld dat zwaar gesanctioneerd wordt en ook niet het enige. Daarbovenop komt nog eens dat er genoeg onderzoeken zijn gedaan naar de impact van deze sancties en daaruit kunnen stevige conclusies worden getrokken. De belangrijkste daarvan is dat sancties vergaande negatieve economische effecten hebben, maar getroffen landen er niet toe dwingen om primaire beleidsdoelstellingen op te geven, laat staan de val van een regime bewerkstelligen.

Het zal je misschien niet verbazen maar Iran, Syrië en Noord-Korea worden al jaren door het Westen bestraft met talloze sancties. Wat je ook niet zal verbazen is dat de effecten hiervan groot, maar geenszins bedreigend zijn geweest voor de zittende regime. De ayatollah’s regeren al sinds 1979 over Iran, Noord Korea wordt al bijna 75 jaar geregeerd door de meest gestoorde dynastie van de afgelopen eeuw en ondanks een ongekend desastreuze burgeroorlog is Bashar al-Assad nog steeds de Syrische president.

Het enige historisch zwaar gesanctioneerde land waarvan het regime inmiddels is ontmanteld is Irak. Maar – zoals je verderop zult lezen – was dit niet het gevolg van de sancties. Om beter te begrijpen wat Rusland te wachten staat is het leerzaam om naar de ervaringen van deze landen te kijken.

Iran

De reden waarom Iran zo zwaar gesanctioneerd wordt is wat mij betreft vele malen minder clear cut dan de sancties tegen Rusland. Tijdens de Islamitische Revolutie in 1979 heeft Iran een door het Westen gesteunde sjah afgezet en het Anglo-Amerikaanse monopolie over Iraanse olie beëindigd. Sindsdien behoort Iran wat het Westen betreft tot de “Axis of Evil” zoals voormalig Amerikaans president, George W. Bush, dat zo mooi zei. Want stel je voor dat je zeggenschap wilt hebben over je eigen grondstoffen.

Maar goed, we laten de rechtvaardiging voor sancties (of het gebrek daaraan) verder los. Het gaat in dit artikel om het effect van de sancties. Want zijn de economische en financiële sancties tegen Iran succesvol (geweest)? Nee, dat waren ze en zijn ze niet. Het mag dan wel zo zijn dat Amerikaanse sancties tegen Iran er tussen 2011 en 2015 eigenhandig voor hebben gezorgd dat de Iraanse economie met maar liefst 20% kromp, maar het doel van de sancties is niet behaald: Iran dwingen om specifieke beleidsstrategieën op te geven. Bijvoorbeeld de financiering van terreurorganisatie Hezbollah in Libanon, het voeren van een proxy-oorlog tegen Saoedi-Arabië in Jemen of het ontwikkelen van een kernwapen.

In het geval van Iran zou je zelfs kunnen beargumenteren dat sancties een averechts effect hebben gehad. Iran is namelijk nog nooit zo dichtbij het realiseren van een atoomwapen geweest. Bovendien hebben de sancties het regime eerder verstevigd dan verzwakt. Anti-Amerikaanse hardliners domineren namelijk het politieke discours en de meest invloedrijke posities in de Iraanse regering.

Het enige lichtpuntje was in 2012, toen voormalig Amerikaans president Obama sancties beloofde in te trekken als Iran bereid was om het kernprogramma open te stellen voor internationale monitoring. Maar in plaats van dat de sancties Iran hiertoe dwongen was het de VS die de eerste concessie moest doen. Zonder deze toenaderingspoging had Iran waarschijnlijk nooit concessies gedaan.

Ook al zou je dit als positief effect van de sancties beschouwen (wat best begrijpelijk is) dan heeft Amerika zichzelf later alsnog in de eigen voet geschoten. Voormalig president Trump maakte, kort na zijn aantreden in 2017, namelijk korte metten met de zogeheten Irandeal en scherpte de sancties weer aan nadat deze kortstondig waren versoepeld. Dat was ondanks dat de Iraniërs zich aan de afspraken hielden. Dan scoor je als Amerika geen goede punten op het gebied van geloofwaardigheid en was het voor de Iraniërs duidelijk dat concessies doen richting de VS geen zin heeft.

Anno 2022 was Iran met 3.616 actieve sancties dus terug bij af en vangt het nog altijd harde klappen op door Amerikaanse sancties. Desondanks heeft het land geen van haar primaire beleidsdoelen opgegeven of zelfs maar afgezwakt. En het regime van de ayatollahs? Op sporadische studentenprotesten na lijkt het erop dat dit nergens significante tegenwerking ondervindt. Iraniërs lijden hevig onder de sancties, maar ik weet uit de eerste hand dat Iraniërs de schuld hiervan niet bij hun eigen overheid leggen, maar bij de Amerikanen. In dat opzicht is het Westerse sanctiebeleid enkel een nuttige propagandatool voor de Iraanse regering gebleken. Die kunnen immers de schuld voor al het Iraanse leed in de schoenen schuiven van Washington.

Syrië

Het regime van Bashar al-Assad wordt sinds 2004 onder vuur genomen door sancties. Dat was destijds vanwege de stationering van Syrische troepen in Libanon. Sinds het uitbreken van de Syrische burgeroorlog in 2011 zijn die sancties gigantisch opgeschroefd naar aanleiding van het keihard neerslaan van protesten die uiteindelijk leidde tot de oorlog aldaar. Waar er in de Arabische wereld links en rechts autocratische leiders werden afgezet (Ben Ali in Tunesië, Moebarak in Egypte, en Khadaffi in Libië) ontsnapte Assad ternauwernood aan een soortgelijk lot. 

Jarenlang spande het er om en leek het alsof de Syrische president ieder moment kon worden gekielhaald. In de tussentijd veranderde zijn land in één groot oorlogsfront en werd het overgrote deel ingenomen door rebellengroepen, jihadisten en Koerden. Assads regime was dus op sterven na dood. Je moet je voorstellen dat daar dus ook nog eens zware Amerikaanse sancties bovenop kwamen. Assads regime, dat aan een zijden draadje hing, werd dus ook nog eens geteisterd door financiële sancties gericht op zijn familie en – nog belangrijker – machtige Syrische figuren. Figuren die het bevriezen van hun bankaccounts door Westerse overheden hadden kunnen aangrijpen om Assad pootje te lichten. Daarnaast leden bevolkingsgroepen, die doorgaans trouw waren aan Assad (sjiieten, alevieten en christenen), ook onder de financiële en economische beperkingen. Ondanks dit alles zit Assad echter nog stevig in zijn zadel. Of weer stevig moet ik zeggen. Met behulp van Rusland is het overgrote deel van Syrië weer heroverd door de Syrische president en staat hij sterker voor dan in jaren het geval was. 

Van Syrië kunnen we met zekerheid zeggen dat het Westen actief op regime change uit was en nog steeds is. Als geopolitieke springplank van Iran (en nu ook Rusland) om anti-Westers beleid uit te voeren is Assad een te grote doorn in het oog van Washington en haar Europese partners. Met name Syrië’s ligging naast Israël wordt als een grote bedreiging gezien. Het feit dat Assads positie sterker is geworden in de afgelopen jaren is zonder Westerse sancties al bewonderenswaardig te benoemen. Het mag dan ook duidelijk zijn dat de economische oorlogsvoering van het Westen tegen Syrië niet het beoogde effect heeft opgeleverd.

Met de Caesar Act uit 2019 heeft Washington haar sanctiepakket tegen Syrië zelfs flink uitgebreid. Met maar liefst 2.608 actieve sancties tegen zich gekeerd staat Syrië op nummer drie als het gaat om meest gesanctioneerde landen ter wereld. De economische malaise als gevolg van deze sancties is misschien nog wel een grotere dreiging voor de meeste Syriërs dan oorlog. Twee uur stroom per dag, lege schappen en een waardeloze Syrische pond zijn namelijk het gevolg van deze Caesar Act. Of het genoeg is om Assad uit het zadel te wippen of Syrië te laten buigen voor de eisen van het Westen? Ik denk het niet.

Irak

Een groot verschil tussen Vladimir Poetin en de wijlen dictator, Saddam Hoessein, is dat de laatste geen kernbommen had. Dat kwam de Iraakse president duur te staan toen Irak in 1990 de naburige oliestaat Koeweit binnenviel. Irak kreeg namelijk een fenomenale pak slaag van het Amerikaanse leger dat het onacceptabel vond dat één of andere louche dictator de oliebelangen van het Westen bedreigde. De Eerste Golfoorlog was het resultaat. Voordat het Iraakse leger met de staart tussen de benen uit Koeweit verjaagd had Irak van de VN Veiligheidsraad al een aperitiefje gekregen. Dat aperitiefje was, tot afgelopen maand, het grootste sanctiepakket uit de wereldgeschiedenis. Financiële blokkades, handelsembargo’s en maatregelen die erop gericht waren om het Iraakse leger te verzwakken. Deze sancties vernietigden de helft van het Iraakse bruto binnenlands product en de prijs van voedsel werd voor een gemiddeld Iraakse gezin in vijf jaar tijd wel 250 keer duurder. 

Saddam Hoessein werd dertien jaar later als een verfomfaaide zwerver uit een put gehengeld. Een paar jaar later werd hij onder toeziend oog van de Amerikanen geëxecuteerd. Saddams val van macht had echter niets te maken met het ongekende sanctiepakket dat de wereld Irak had opgelegd, maar met de Amerikaanse invasie van het land in 2003. Tussen 1990 en 2003 bleef Saddam zijn land besturen met onverminderde hardheid. Dat de sancties hem persoonlijk niet al te hard leken te deren bleek wel aan de rijkdommen die Amerikaanse soldaten in zijn paleis ontdekten toen ze Bagdad binnen marcheerden in 2003.

Toch kan ervoor Irak gesteld worden dat de sancties tot op zekere hoogte hun doel bereikten. Het Iraakse leger was permanent verzwakt, de sancties leidden ertoe dat Irak haar claims op Koeweit verminderde en dwongen Saddam om zijn land op te stellen voor monitoring naar de ontwikkeling van massavernietigingswapens (in 1988 moordde het Iraakse leger een Koerdische stad uit met mosterdgas).

Als je de situatie van Irak en Koeweit tegen die van Rusland en Oekraïne zou afzetten dan zou je dus kunnen stellen dat sancties een agressor er wel degelijk toe kunnen dwingen om af te zien van pogingen om een ander land te veroveren. Dat was echter wel nadat de VS militaire intervenieerde en Irak in de pan hakte. Dat Irak daarna geen poging meer deed om Koeweit binnen te vallen was denk ik dan ook meer het gevolg dat het opnieuw de volle sterkte van het Amerikaanse leger op zijn dak zou krijgen. De vergelijking met Rusland en Oekraïne gaat daarom niet op. De kans dat de VS Rusland (de grootste kernmacht ter wereld) de oorlog verklaart is astronomisch klein.

Tussen de Eerste Golfoorlog en de Tweede (die van 2003) was de VS bovendien verreweg het machtigste land op aarde. Er was op dat moment geen enkele rivaal die Washington kon tegenspreken. China stelde op dat moment nog weinig voor en Rusland was, kort na de val van de Sovjet Unie, één grote puinhoop. Irak stond er samen met een aantal andere landen (de gesanctioneerde landen die ik in dit artikel behandel) dus helemaal alleen voor. Het land was daarom vele malen zwakker dan het grotere Rusland van vandaag en kon moeilijk naar een andere supermacht kijken voor steun om de effecten van de sancties te verzachten. De VS was op dat namelijk de enige supermacht die er was. Sindsdien is er veel veranderd. Rusland heeft nu namelijk de luxe om een deel van haar sancties te compenseren door onder meer haar strategische samenwerking met ‘s werelds gloednieuwe supermacht: China.

Noord Korea en de opkomst van China

Ik kan Noord Korea er nog wel bij halen, maar je snapt wel waar ik naartoe ga. Ook daar zit nog steeds een gestoorde gek wiens land kapot wordt gesanctioneerd en eens in de zoveel tijd tienduizenden zo niet honderdduizenden burgers verliest aan hongersnoden. Een paar jaar geleden bouwde Noord Korea zijn eerste kernbom en onlangs publiceerde de Noord Koreaanse staatsmedia een bizar filmpje hoe leider Kim Jong Un poseert bij zijn nieuwste speeltje: een intercontinentale ballistische raket. Het was werkelijk hilarisch geweest als dat ding niet een apocalyptisch wapen kon dragen waarmee Seoul, Tokyo of zelfs Los Angeles in één keer van de kaart konden worden geveegd. Ik kan in detail treden, maar het is voor jou, beste lezer, ook wel duidelijk dat Noord Korea zich weinig aantrekt van Westerse sancties. Het enige land dat in staat is om crazy Kim in toom te houden is buurland China.

De opkomst van China op het wereldtoneel is een belangrijke factor waarom sancties tegen Irak in de jaren ’90 succesvoller waren dan sancties die tegenwoordig door het Westen worden ingezet. China biedt namelijk een aantrekkelijk alternatief voor landen die ruzie maken met het Westen. Beijing heeft er een geopolitieke strategie van gemaakt om de rol van suikeroom te spelen voor landen die zich niet (langer) willen conformeren aan de Westerse wereldorde. China stelt geen lastige vragen over mensenrechtenschendingen, interventies en het bloedig neerslaan van protesten. Het mag dan misschien geen fan zijn van de Russische invasie in Oekraïne, maar het zal Rusland niet laten vallen. Dat de tweede economie van de wereld zich zo opstelt haalt de scherpe randjes van Westerse sancties weg. Rusland kan immers handel blijven met China, waar Irak dat destijds niet kon.

Daarmee kom ik dan ook bij het slotakkoord van deze blog. Wie denkt dat Rusland (een aanzienlijk machtiger land dan alle hiervoor behandelde landen) op de knieën wordt gebracht door Westerse sancties komt vrijwel zeker weten bedrogen uit. Is het daarom zinloos en moeten we ermee ophouden? Zeker niet. Zoals ik in het begin al zei kunnen we Rusland niet ongestraft haar gang laten gaan. Zeker omdat het om een Europees buurland gaat. Een land dat misschien corrupt is en veel problemen heeft, maar wel een land dat in de afgelopen jaren reuze-sprongen heeft gemaakt om waarden te omarmen die wij hier in Europa onderschrijven. Een land dat uit eigen vrije beweging lid wil worden van de EU en de NAVO. Rusland niet sanctioneren zou uiterst cynisch zijn en bovendien hypocriet. We kunnen niet constant hoog van de toren blijven blazen over democratische waarden en vrijheid als we tegelijkertijd nog olie en gas zouden importeren uit Rusland. Die hypocrisie vertonen we namelijk al als het om Saoedi-Arabië (dat onterecht Jemen is binnengevallen en schijt heeft aan mensenrechten) China (Oeigoeren in concentratiekampen) en eigenlijk wanneer het in het algemeen om old school kapitalistisch geld verdienen gaat. Laten we dus in ieder geval één keer het juiste doen. Ook al heeft het misschien weinig zin.