De informatieoorlog – het eerste oorlogsdomein in de Russische oorlog tegen Oekraïne

“Infantry wins battles, logistics wins wars,” zo sprak de Amerikaanse generaal John J. Pershing tijdens de Eerste Wereldoorlog ooit. Het is absoluut waar en één van de redenen waarom onder meer het Romeinse leger zo succesvol was gedurende de oudheid. Niemand kon tippen aan de wegen, organisatiekracht en bruggenbouw-skills van de legionairs en logistiek was dan ook de hoeksteen van hun militaire strategie. Eén van de grootste en meest impactvolle beschavingen uit de wereldgeschiedenis was het gevolg.

De digitale logistiek

Dat Pershing zo’n 2000 jaar na de Romeinen hetzelfde beaamde impliceert dat er in dat opzicht weinig is veranderd. Ik ben het hier roerend mee eens en zou zelfs een stap verder willen gaan. Logistiek is alleen nog maar belangrijker geworden sinds de komst van computersystemen en het wereldwijde web. Het internet is namelijk niets minder dan een gigantische digitale infrastructuur. Het uitschakelen van die digitale infrastructuur – of de superieure beheersing ervan – kan potentieel oorlogen winnen. Denk er maar over na. Als jij een succesvolle cyberaanval uitvoert waarmee je raketsystemen, internet servers, bankensystemen of communicatiekanalen kan lam kan leggen dan heb je een ware troefkaart in handen. De ontcijfering van de Duitse Enigmacode – een voorloper van het internet – in de Tweede Wereldoorlog was één van de belangrijkste reden voor de Geallieerde overwinning.

Waar enigma slechts een berichtenmachine was, heeft het internet zich ontwikkeld tot een veelkoppig monster dat zich op vrijwel alle vlakken bemoeid met ons leven. Daarmee zijn digitale logistiek en digitale infrastructuur in oorlogsvoering misschien wel belangrijker geworden dan de klassieke varianten (bruggen, magazijnen, wegen, enzovoorts). Het is een logistiek die zo uitgebreid is dat deze zich tot in jouw broekzak reikt. Ja, dat las je goed. Ook hier in het veilige Nederland maak jij namelijk momenteel onderdeel uit van een oorlog. De oorlog van Oekraïne is namelijk in grote mate een informatieoorlog en veel van haar verloop hangt tot dusver af van beeldvorming. Hoewel deze dimensie van de oorlog niet kan voorkomen dat Oekraïense steden als Marioepol of Kiev dadelijk misschien door Russische troepen bezet worden, kan het misschien een cruciale rol spelen in het winnen van de oorlog door Rusland of Oekraïne. De oorlog in Oekraïne is de eerste oorlog in de wereld waarin we op een dermate grote schaal zien hoe informatie, propaganda en desinformatie worden ingezet om jou een bepaalde opvatting over de oorlog te geven.

De censuur van beperkingen in de technologie

Nieuw is een informatieoorlog op zich niet. Al eeuwenlang wordt er aan burgers informatie gevoed zodat een overheid draagvlak heeft voor een oorlog. Daarbij blijft de waarheid zeker niet gespaard. Zo maakte de Sovjet Unie haar burgers tot aan de val van de muur in 1989 wijs dat 22.000 in 1940 geëxecuteerde Poolse officieren door de Duitsers waren vermoord. In werkelijkheid waren deze Poolse mannen op bevel van Stalins rechterhand, Lavrentiy Beria, omgebracht omdat zij een potentieel gevaar vormden voor de Sovjetbezetting van Polen.

Het verschil met het heden is echter dat, in de tijd voor het internet, de staat – zeker in een land als de Sovjet Unie – een strakke regie kon voeren over wat het publiek te horen kreeg op de radio en de televisie. In landen waar persvrijheid een groot goed is was dat anders, maar ook niet helemaal. Voordat het wereldwijde web in iedereens broekzak zat beperkte informatievoorziening in Nederland zich ook vaak tot een aantal kranten, televisiezenders en radiostations. Dat had tot gevolg dat je over de Vietnamoorlog, de Balkanoorlog en zelfs nog de redelijk recente oorlog in Irak informatie binnenkreeg die kritisch of juist lovend was over de oorlog, maar wel doorgaans gestoeld op de waarheid. Het waren immers professionele journalisten en experts die aan het woord kwamen en informatie overbrachten op de mensen.

Ik hoef jou, beste lezer, niet te vertellen dat dit nu anders is. Door het internet is het aanbod van informatievoorziening veel breder geworden en hebben nieuwszenders, kranten en andere journalistieke platforms concurrentie gekregen van talloze YouTube-kanalen, blogs, nieuwswebsites en mensen zoals Michiel en ik. Twee mafketels die jou nu wekelijks aan het bijpraten zijn in een podcast over zaken waar ze zich in hun vrije tijd in verdiepen, maar waar ze niet bepaald gespecialiseerd in zijn. Kortom iedere idioot kan iets de wereld in slingeren en roepen dat het waar is. Als mensen willen, kunnen ze zich volledig onttrekken aan wat wij de mainstream media (MSM) zijn gaan noemen en zover wegglijden van betrouwbare nieuwsbronnen dat de meest bizarre complottheorieën werkelijkheid worden in hun ogen.

Aleksandr Doegin: aartsvader van Russische trollenlegers

Dat is kortweg de achilleshiel van het internet, maar ook van persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting. Een achilleshiel waar Rusland sinds de oplopende vijandigheden met het Westen (begonnen na de Russische invasie van Georgië) gretig op heeft ingezet en vaak met veel succes. Waarom dat het geval is vertel ik zometeen, maar eerst wil ik het nog even hebben over het doel van een informatieoorlog. Dat is in de eerste plaats om de publieke opinie in het Westen over Rusland gunstig te laten stemmen en in de tweede plaats om ervoor te zorgen dat er in het Westen beleidskoersen worden gevaren die in het voordeel van Rusland uitpakken. Zo spreek de uiterst controversiële Kremlinideoloog, Aleksandr Doegin, openlijk over een aantal doelstellingen die volgens hem de positie van Amerika en Europa kunnen verzwakken en die van Rusland juist versterken. Doelstellingen die bij uitstek via een digitale informatieoorlog kunnen worden bewerkstelligd. Een zwak en gefragmenteerd Westen, zo beredeneert Doegin in zijn beruchte boek Foundation of Geopolitics (1997), is namelijk een voorwaarde voor een sterk Rusland.

Voor het gemak pakken we er even een paar doelstellingen van Doegin bij waarvan ik concreet kan aanwijzen dat Rusland deze (min of meer) heeft behaald door middel van digitale oorlogsvoering: 

1. Het steunen en aanwakkeren van een isolationistische Verenigde Staten zodat zij zich minder bemoeien met Europese aangelegenheden. 

Er zijn veel bewijzen dat de Russen zich actief hebben bemoeid met de Amerikaanse verkiezingen van 2016. Hillary Clinton, de democratische presidentskandidaat werd toen actief tegengewerkt terwijl Donald Trump mogelijk directe steun ontving uit Rusland. Waarom? Omdat Trump voor isolationisme was en dat hebben we hier thuis ook gemerkt. Nog nooit waren de verhoudingen tussen Europa en de VS zo groot. Bewezen is dat er vanuit een zogeheten troll-fabriek in Sint Petersburg talloze valse profielen, bot accounts en zogeheten honeypots (nepaccounts) losgelaten op Amerikaanse social media om drek te verspreiden over Clinton en de aandacht voor Trump te maximaliseren. Het is heel goed mogelijk dat deze digitale interventie ertoe heeft geleid dat Trump uiteindelijk de verkiezingen won. 

2. Het Verenigd Koninkrijk moet worden afgesneden van de rest van Europa vanwege haar rol als “extraterritoriale basis van de VS.”

Wat gebeurde er nog meer in 2016? Juist: Het VK stemde voor Brexit en verliet daarmee de Europese Unie. Ook voorafgaand aan dit referendum heeft Rusland een digitale blitzkrieg ontketend om Britten richting een Brexit te duwen. Nigel Farage, één van de leiders van het Brexitkamp wordt ervan beschuldigd in het verleden steekpenningen te hebben ontvangen uit Moskou. 

3. Het steunen en opvoeren van afscheidingsbewegingen, extreemrechtse partijen, extreemlinkse partijen en het opstoken van etnische, sociale en raciale conflicten in het Westen.

In Europa zelf is het bekend dat de Russen steun verlenen aan zowel extreemrechtse partijen (denk aan Front National in Frankrijk, de Alternative für Deuschland en de PVV en de FvD in Nederland), maar ook extreemlinkse partijen (die Linke, de Duitse socialisten zijn hier het bekendste voorbeeld van). Waarom doen de Russen dit? Omdat landen die zijn afgeleid door binnenlandse spanningen tussen tegenovergestelde groepen vaak minder oog hebben voor buitenlandse ontwikkelingen. Het beste voorbeeld hiervan is de VS. Dat land lag de afgelopen jaren niet eens zo gek ver verwijderd van een burgeroorlog tussen democraten en republikeinen. De Russen stookten dit vuurtje maar al te graag op voor hun eigen gewin. Zo is er een bekend voorbeeld van twee door Russen georganiseerde protesten die op dezelfde plek en op hetzelfde tijdstip plaats vonden in Houston, Texas. Het ging om een evenement dat was georganiseerd door moslims voor moslims en een protest tegen de islamisering van de VS. Je kan wel raden hoe dit eindigde toen beide groepen lucht van elkaar kregen.

Het digitale artillerievuur voorafgaand aan de Oekraïne-oorlog 

Er zijn nog veel meer doelstellingen van Doegin te koppelen aan concrete voorbeelden waarmee de Russen het Westen uit elkaar hebben gespeeld, maar dan wordt dit blog veel te lang. Van belang hier is dat de Russen de afgelopen jaren actief een rol hebben gespeeld in de versplintering van de publieke opinie hier in het westen en vaak niet zonder succes. Ik beweer zeker niet dat antivaxwappies, antifa, lavendelfascisten en extreem woke jongeren, en andere groepen die de polarisatie in het westen symboliseren, een creatie zijn van de Russsiche informatieoorlog, maar ik durf wel te zeggen dat het eraan flink heeft bijgedragen. Hoewel de meeste Nederlanders pro-Oekraïens zijn hoef je Twitter of Facebook er maar bij te pakken en je verdrinkt in tweets en reacties van complotdenkers, FvDers en trollen die Rusland als het slachtoffer zien of op zijn minst sympathie uiten voor haar daden.

Interessant is om te bedenken dat de grondige Russische informatieoorlog tegen het Westen van de afgelopen jaren misschien wel een digitale artillerie-bestoking was om de stellingen van de vijand – in ons geval de publieke opinie – te verzwakken alvorens er werd overgegaan tot de aanval van Oekraïne zelf. De Russische hoop was waarschijnlijk dat het Westen niet adequaat zou reageren hierop. Een EU zonder Groot Brittannië, politieke partijen die elkaar de tent uitvechten en een Amerika dat steeds minder geïnteresseerd is in Europa zouden een Westerse reactie op de Russische invasie verdeeld en zwak maken.

Dat het Westen nu zo eensgezind gereageerd had Rusland dan ook niet verwacht. Het is ergens ook verbazingwekkend omdat het Westen inderdaad op veel fronten zwak en verdeeld was. Corona, 4 jaar Trump, diplomatieke spanningen tussen Frankrijk en de Angelsaksiche landen en een Duitsland dat afhankelijk van Rusland dreigde te worden door toedoen van de Nordstreampijpleidingen. Er zijn veel redenen die de toch wel onverwacht harde reactie van het Westen op de Russische invasie kunnen verklaren, maar er is er één die het meest opvalt. Vanaf het begin zijn we op internet en televisie geconfronteerd met beelden van dappere Oekraïners, schrijnende beelden van vluchtelingen, kapotgeschoten woonwijken en een president die het als David opneemt tegen de Russische Goliath. De meeste van deze beelden zijn echt, laat daar geen misverstand over zijn. Maar het is de manier waarop de Oekraïense media en de Oekraïense overheid deze beelden heeft omgevormd tot digitale munitie. De vrouw met de zonnebloemen, de uitspraken van de Oekraïense VN-vertegenwoordiger, de beelden van slangeneiland en de reacties hierop van president Zelensky zelf zijn bepalend geweest in de eerste dagen van de oorlog. Het was cruciale beeldvorming die ons ervan overtuigd dat Oekraïne niet het hulpeloze slachtoffer is van overweldigende brutaliteit, maar een land met de wil om deze oorlog te doorstaan. Een land wat het verdient om gesteund te worden. Deze cultivering van onze beeldvorming heeft de politici die ons beleid bepalen ertoe bewogen dat het Westen opeens eensgezind tegenover Rusland staat. Ook hiermee moeten we echter oppassen. Hoeveel sympathie ik ook voor de Oekraïners heb en hoezeer Rusland ik ook veroordeel: het is altijd goed om de feiten los te koppelen van emoties en niet klakkeloos het Oekraïense narratief over te nemen. Rusland blijft immers een kernmacht met een – zo blijkt het nu – paranoïde leider die niet terughoudend is met het toepassen van grof geweld. Hoezeer ik de Oekraïners ook een plekje in de NAVO of de EU gun en hoe graag ik ook een no-flyzone boven het land zou zien: het is levensgevaarlijk.